Chanson de la croisade albigeoise, préface et traduction de l'occitan par Claude Mourthé, illustrations de Jacques Fauché, Paris, Les Belles Lettres 2018, 723 p., 29,50 €

La Cançon de la Crotzada qu'ei ua òbra fondatora de la literatura occitana deu sègle XIIIau; qu'ei l'epopèa de la conquista per ua coalicion de barons deu Nòrd de las tèrras deu Sud (màgerment los domènis deu vescomte de Besièrs e deu comte de Tolosa), tèrras on s'èran espelits la civilizacion mei estiglanta deu monde medievau occidentau mes tanben un corrent religiós navèth qui la Glèisa catolica considerè com ua eretgia : lo catarisme.

UN MANUSCRIT UNIC, DUS AUTORS

Lo tèxte de la Cançon qu'ei estat conservat per un manuscrit unic datat de 1275, probable ua còpia deu manuscrit primitiu perdut, un manuscrit shens nat títol qui compta 9578 vèrs de dotze sillabas (vèrs alexandrins). Los purmèrs especialistas qui tribalhèn suu manuscrit (manuscrit 25425 de la Bibliotèca Nacionau) que s'apercebón que lo tèxte de la Cançon èra estat escriut per dus autors ; lo purmèr, qui precisè lo son nom au començar deu tèxte :

El nom del Payre e del Filh e del Sant Esperit,
Comensa la cansos que maestre Guilhems fit,
Us clercs qui fo en Navarra, a Tudela, noirit...

Qu'escrivó las 131 purmèras laissas, 2772 vèrs en tot; lo dusau n'ei pas coneishut; qu'escrivó las autas laissas : de 132 dinc a 214, sia 6800 vèrs; las laissas que son hèra longas : la màger part que comptan mei d'un centenat de vèrs.

UA ÓBRA MÀGER, CHIC D'EDICIONS

Lo tèxte deu manuscrit qu'estó publicat peu purmèr còp en 1837 per Claude Fauriel, un istorian-lingüista passionat per l'istòria, la civilizacion e la literaura occitanas de l'Edat mejana. Com lo tèxte n'avè pas nat títol, que'n trobè un : Histoire en vers de la croisade contre les hérétiques albigeois.

Ua dusau edicion, la deu romanista francés Paul Meyer, que pareishó en 1875, dab un títol simplificat e mei pròche de la natura de l'òbra : La Chanson de la croisade contre les Albigeois.

Qu'èra ua edicion sabenta dab ua longa introduccion, lo tèxte occitan, l'arrevirada francesa, un lexic e nòtas.

La tresau edicion, mei recenta e mei completa, en tres tòmes, qu'ei la d'Eugène Martin-Chabot, chartiste, « un des meilleurs connaisseurs de l'histoire et de la civilisation médiévales dans la France du Midi. », segon Charles Samaran, archivista e istorian hèra coneishut. Qu'ei ua edicion sabenta, ua edicion de referéncia. La darrèra reedicion, la tresau, que pareishó en 1961. Lo tèxte occitan establit per Eugène Martin-Chabot qu'ei estat représ dens las duas darrèras edicions de la Cançon de la Crotzada :

— la de la collection « Lettres Gothiques » deu « Livre de Poche »; tèxte occitan dab ua adaptation francesa de Henri Gougaud, 1989;

— la de las edicions « Les Belles Lettres »; tèxte occitan dab ua arrevirada francesa de Claude Mourthé, 2018.

DUAS EDICIONS HÉRA DIFFERENTAS

L'adaptacion francesa de la collection « Lettres Gothiques » qu'avè susprés los puristas mes, dens un abansdíser, l'autor qu'avè explicat en quauques mots la soa causida d'ua adaptacion meilèu que d'ua arrevirada literau : « J'ai tenté de restituer, de rendre aussi perceptible que possible, de recréer enfin, en langue française, ce qui fut bâti, chanté en langue occitane... »

La darrèra edicion, la de las edicions « Les Belles Lettres », qu'ei mei classica fin finala : lo tèxte occitan qu'ei lo qui estó establit per Eugène Martin-Chabot; l'arrevirada francesa qu'ei estada hèita per Claude Mourthé. L'arrevirada, en tot seguir lo tèxte occitan, ne presenta pas la literalitat qui caracterizava la d'Eugène Martin-Chabot; qu'ei hèita vèrs a vèrs shens que sia seguida sistematicament l’estructura de la frasa occitana; com lo format deu libe ei mei gran, la presentacion tipografica ei mei clara, mei airejada; la lectura que n'ei mei aisida. Lo libe qu'ei illustrat (paginas doblas) de sheis fòtos en color qui reproduseishen pintruras dab òli sus husta, hèitas per l'artista tolosenc Jacques Fauché (1927-2013); que son tiradas d'ua seria consacrada a la crotzada contra los Albigés.

Claude Mourthé, l'autor de l'arrevirada francesa, qu'ei coneishut com realizator d'emissions de ràdio (France Culture) e de television (TF1), com autor de romans, de poesias, d'ensais e tanben com traductor en francés d'autors anglés e nòrd-americans.

Aquera edicion que hica a la disposicion d'un public qui n'ei pas especialista un tèxte màger de la literatura occitana de l'Edat mejana. Las nòtas hicadas au baish de cada pagina que dan los esclariments necessaris suus lòcs, suus eveniments e suus actors de la Crotzada.

Ací un extrèit de la laissa 213 (v 107-120), l’abans darrèra de la Cançon; arron la presa de Marmanda (1219) e la mortalha d'ua part de la soa populacion per l'armada deu prince Louis de France (lo futur Louis VIII), la vila de Tolosa que prepara collectivament la soa defensa; l'arrevirada francesa qu'ei la de Claude Mourthé :

Ez obreron ab joya totz lo pobles grossiers
Et tout le menu peuple de s'activer en joie,

E donzels e donzelas e donas e molhers
Damoiseaux et donzelles, dames et femmes mariées,

E tozetz e tozetas e efans menuziers,
Jeunes garçons et filles et enfants en bas âge,

Que cantan las baladas e los versetz leugers;
Entonnent des ballades, des airs pleins de gaîté,

E feiron las clauzuras e•ls fossatz e•ls terriers
Tout en édifiant des clôtures, en creusant des fossés,

E•ls gons e las barreiras e•ls murs e•ls escaliers
En bâtissant des barricades, des murs, des escaliers,

Ez ambans e corseiras e portals e solers
Et construisant ambans, coursières, portes et paliers,

E lhissas e arqueiras e dentelhs batalhiers
Issues de secours, archères, et créneaux protecteurs,

E bocals e gueridas e guisquetz traversers
Chicanes, guérites et guichets transversaux,

E trencadas e voutas e camins costeners.
De même que tranchées étayées et chemins latéraux.

Totas las barbacanas e celas dels gravers
Toutes les barbacanes, comme celles des grèves,

An lhiuradas als comtes e als fis capdaliers.
Sont confiées aux comtes et à leurs sûrs capitaines.

La vila es establida finament a doblers
Voilà la ville, donc, intelligemment renforcée

Contra l'orgolh de Fransa.
Contre l'orgueil de France.

Tolosa n'estó pas presa; au cap deus quaranta dias de servici de crotzada, lo prince Louis que se'n tornè tà França dab la màger part deus barons francés qui l'avèn seguit. Vadut rei de França en 1223, a la mort deu son pair, Philippe Auguste, Louis VIII que's tornè préner la crotz contra los Albigés en 1226. Que conquistè Avinhon e las vilas màgers deu Mieidia : Nimes, Carcassona, Castras, Albi, manca Tolosa. En tomar en França, que's morí au castèth de Montpensier, au ras de Riom. Lo son regne qu'estó hèra brac : tres ans. Mes, dab la soa mort, ne s'acabè pas la guèrra contra lo comte de Tolosa Raimon VII. La Glèisa e lo poder reiau francés que contunhèn lo combat, cadun dab lo son objectiu : la Glèisa que volè tuar l'eretgia e lo rei de França conquistar territòris navèths. Los dus que s'i escadón au cap d'un cinquantenat d'annadas.

MAURICI ROMIEU